Ruiny Zamku Dybowskiego

Początek historii Zamku Dybowskiego wyznacza tzw. Pokój Mełneński, na mocy którego król Władysław Jagiełło w 1422 r. odzyskał ziemie na lewym brzegu Wisły podarowane Krzyżakom w 1230 r. przez księcia Konrada Mazowieckiego. W 1423 r. rozpoczęto budowę zamku. Najpierw powstał czterokondygnacyjny dom mieszkalny, który następnie po 1431 r. włączono w obwód murów obronnych. Później zbudowano wieżę wznoszącą się ponad bramą wjazdową, a całość otoczona mokrą fosą. Wewnątrz znajdował się przestronny dziedziniec.
Zamek wielokrotnie był świadkiem istotnych wydarzeń historycznych. W 1454 r. król Kazimierz Jagiellończyk właśnie tu wydał słynne "Statuty nieszawskie" rozszerzające prawa szlachty. Po II Pokoju Toruńskim Zamek Dybowski był siedzibą starostów królewskich, a w 1512 r. tytułem zastawu dla króla Zygmunta Starego zamek stał się własnością rady miasta Torunia.
Upadek zamku rozpoczął się w czasach wojen szwedzkich, kiedy to w 1656 r. najeźdźcy usiłowali wysadzić zamek w powietrze. Pomimo poważnych zniszczeń Zamek Dybowski nie uległ całkowitej zagładzie, ani wówczas, ani później. W 1793 r. po II rozbiorze Polski zamek został zajęty przez wojska pruskie. W czasach napoleońskich grupa około 40 żołnierzy francuskich z korpusu marszałka Neya pod dowództwem płk Suvary broniła się przez trzy miesiące w ruinach zamku przed nacierającymi wojskami rosyjskimi.

W latach 1998-2000 na zlecenie miasta na Zamku Dybowskim zostały przeprowadzone kompleksowe prace archologiczne przez zespół pod kierunkiem Lidii Grzeszkiewicz-Kotlewskiej. Budowla została oczyszczona z porastających ją chaszczy i zbędnych nawarstwień ziemnych. Odkrywki fundamentów pozwoliły poznać kolejne fazy budowy i przebudowy zamku. Wiadomo, że nad zachowanymi murami zamek miał jeszcze jedną, trzecią kondygnację, co potwierdzają ryciny z XVII wieku. Na każdym z trzech pięter znajdowały się trzy sale, bardzo obszerne - szerokości 8 m i długości 9, 18 i 9 m. Podobnie były podzielone piwnice, które były otynkowane i miały drewnianą podłogę, a więc prawdopodobnie wykorzystywano je jako pomieszczenia gospodarcze - magazynowe i kuchenne.
Warownia była nie tylko okazała, ale i komfortowo wyposażona. Jeszcze pod koniec lat pięćdziesiątych na jednej ze ścian części mieszkalnej znajdowały się malowidła, głównie ornamenty roślinne, po których niestety obecnie nie ma już śladu. W wykopaliskach odnaleziono fragmenty średniowiecznych szklanych pucharów, gotyckie kafle piecowe z wyobrażeniami figuralnymi oraz wczesnorenesansowe kafle glazurowane z przełomu XVI i XVII w., w tym fragment z podobizną króla w koronie. Obok krakowskiego - jest to jedyny tak piękny i różnorodny zbiór kafli piecowych w Polsce. Wydobyto też dużą ilość ceramiki naczyniowej pochodzącej z zastawy stołowej - fragmenty kubków i misek.

Zamek Dybowski uległ znacznemu zniszczeniu podczas najazdu szwedzkiego w XVII w. Obok zamku została usytuowana reduta, której ostrzał z Torunia spowodował zniszczenie części mieszkalnej, wskutek czego część stropów górnych kondygnacji zapadła się do piwnic. Pomimo to w 1813 r. zamek stał się punktem skutecznej obrony Torunia podczas oblężenia miasta przez wojska rosyjskie i pruskie. W 1848 roku został włączony w obręb rozbudowującej się Twierdzy Toruń i otoczony wałem kleszczowym.